Ата-бабаларымыз ұстап тұтқан мүлік: ҚАМШЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ
- Шымкент қаласы, Әл-Фараби ауданы
Қамшы – ата-бабаларымыздың тұрмысында, мәдениетінде және дәстүрінде ерекше орын алған заттардың бірі. Ол тек мал айдауға немесе атқа мінгенде қолданылатын құрал ғана емес, сонымен қатар көшпелі қазақ қоғамында әлеуметтік мәртебенің, биліктің және тіпті рухани күштің белгісі ретінде де танылған.
Қамшының шығу тарихы тереңде жатыр. Қазақ халқының тарихында қамшы тек қарапайым тұрмыстық құрал ретінде ғана емес, сонымен қатар тәрбие құралы, қару-жарақ, биліктің символы және діни-магиялық маңызы бар зат ретінде қолданылған. Оның жасалу тәсілдері де әртүрлі болған: кейбір қамшылар былғарыдан өріліп, күміс, алтын, асыл тастармен безендірілсе, енді біреулері қарапайым, тұрмыстық қажеттіліктерге ғана арналған. Қамшы жасау ісі шеберлікті қажет ететін қолөнердің бір саласы болған.
Қамшы – биліктің символы. Қазақ хандары мен билері өз мәртебесін көрсету үшін сәнді, алтын-күміспен өрнектелген қамшыларды ұстаған. Көнекөз қарияларымыздың айтуынша, би мен төрелер дау шешкенде немесе жаза қолданғанда қамшыны пайдаланып, әділдікті қамшымен нұсқаған. Сондай-ақ, ханның алдында екі бүктелген қамшы жатса, бұл дау-дамайдың шешілмегенін білдірген.
Қамшының тәрбиелік мәні де ерекше. Қазақ халқы бала тәрбиесінде қамшыны тек қорқыту құралы ретінде емес, тәртіп пен тәрбиенің белгісі ретінде қолданған. Атасы не әкесі қамшысын төрге іліп қойса, бұл үйде тәртіп бар дегенді білдірген. Қамшыны себепсіз қолға алу немесе жерге тастау – құрметсіздік саналған. Бала теріс қылық жасаса, оны жұмсақ қамшымен ескерту ретінде ұрған, бірақ қатты соққы жасау әдетке айналмаған. Бұл – тәрбиенің бір әдісі болған.
Қамшының діни-магиялық мәні зор. Қазақ наным-сенімдерінде қамшы жын-шайтаннан, түрлі бәле-жаладан қорғайды деген түсінік қалыптасқан. Сол себепті жаңа туған сәбидің бесігіне қамшы ілген. Сондай-ақ, қазақ дәстүрінде «ақ жол» тілегенде немесе жаңа бастамаларға бата бергенде қамшы қолданылған. Қамшы жолы болсын деген ырыммен үйден шыққан адамға да берілуі мүмкін.
Қамшының әскери маңызы да айрықша. Көшпенді жауынгерлер қамшыны қару ретінде де пайдаланып, оны жауына қарсы қолданған. Кейбір тарихи деректерге сүйенсек, батырлар қамшының сабын темірден жасап, оны соғыс алаңында да тиімді пайдаланған. Әсіресе, қамшының ұшына темір не қорғасын салу арқылы оны ауырлатқан, бұл қамшының жауға тиген соққысын күшейтетін болған.
Қамшының түрлері де әртүрлі. Қарапайым шаруашылық қамшыларынан бастап, арнайы сәндік және билік қамшыларына дейін көптеген түрлері кездеседі.
Дойыр қамшы – ауыр, қатты соққы жасауға арналған қамшы;
Желдіреуік қамшы – атқа мінгенде қолданылатын жеңіл қамшы;
Құранды қамшы – бірнеше қатпар былғарыдан өрілген, әдемі ою-өрнекпен безендірілген қамшы;
Шаршы қамшы – негізінен, әскерилер мен аңшылар қолданған қамшы түрі.
Қамшы жасаудың өзіндік әдістері бар. Ол сиыр, жылқы немесе түйенің терісінен жасалады. Ал сапасы жоғары болу үшін қамшыны бірнеше қабат былғарыдан өріп, арнайы өсімдік майымен майлап, мықты әрі икемді етеді. Қамшы сабы сүйек, мүйіз, ағаш немесе металдан жасалуы мүмкін.
Қазіргі таңда қамшы тарихи жәдігер ретінде сақталғанымен, оның маңызы әлі де жоғалған жоқ. Қазақ мәдениетінде қамшы ұлттық мұраның, еркіндіктің, тәртіптің және күштің символы болып қала бермек. Бүгінде қамшы қазақ халқының салт-дәстүрін, тарихын зерттеуде маңызды дереккөз ретінде бағаланады. Сонымен қатар, ұлттық нақыштағы бұйым ретінде қамшы жасау өнері қайта жанданып келеді. Кейбір қазақ шаңырақтарында қамшы әлі күнге дейін төрде ілініп тұрады.
Қорытындылай келе, қамшы – қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрінің, билігі мен рухани әлемінің ажырамас бөлігі. Ол тек құрал емес, сонымен қатар халқымыздың ұлттық болмысын айқындайтын маңызды құндылықтардың бірі. Ұлы дала төсінде қалыптасқан бұл ерекше мұра келешек ұрпаққа да жетіп, қазақ мәдениетінің символы ретінде сақтала беруі тиіс.
Слухан ИСАБЕКОВА
«Шымкент қалалық музейлер бірлестігі» МКҚК ғылыми қызметкері
Көрнекі фотосурет ашық интернет көздерінен алынды