Батырхан ДӘУРЕНБЕКОВ, сценарист, ҚР Мәдениет қайраткері: «БІЗГЕ БАЛА ТӘРБИЕСІН БАСТЫ МӘСЕЛЕ ЕТІП ҚОЮ КЕРЕК»

• Шымкент қаласы, Абай ауданы

Биыл Шымкенттегі Абай атындағы қалалық орталықтандырылған көпшілік кітапханалар жүйесінің жұмыс істегеніне 70 жыл. «Қызмет» газетінң жарық көргеніне 15 жыл. Осы айтулы даталарға орай кітапхана мен редакция «Оқырманмен ойталқы» атты жаңа жоба бастады. Аптаның бір күнінде кітапхананың оқырмандар залы сұхбат алаңына айналып, әлеуметтік парақшаларда тікелей эфир жүргізіледі. Ал, қағаздағы нұсқасы «Қызмет» газетіне басылады.  Сұқбаттың тізгін ұстары белгілі журналист, «Серпіліс» қоғамдық қорының басшысы Бейсенкүл Нарымбетова.

Бүгін жаңа жобаның алғашқы қонағы болған «Сақ» киностудиясының бас режиссері, ҚР Мәдениет қайраткері, «Құрмет» ордені мен «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегері, ҚР Мәдениет қайраткері Батырхан Дәуренбековпен сұхбатты оқырман назарына ұсынып отырмыз. 

«БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ЕРТЕГІЛЕР ДЕ ЖАЗЫП ЖҮРМІН»

Бейсенкүл Нарымбетова: Қайырлы күн, құрметті оқырмандар! Біз бүгін Шымкент қаласындағы Абай кітапханасындамыз. Кітапхана мен басылым бірігіп ашқан жаңа жоба «Оқырманмен ойталқы» деп аталады. Негізгі мақсат кітапхананы, кітап оқуды насихаттау, оқырманға ой салу. Батырхан мырза сұхбат алаңына хош келдіңіз. Алғашқы сауалым, мен сіздің алған атақ, марапаттарыңызды түгендегім келмей отыр. Бұл сіздің көңіліңізге келіп қалмай ма? Кейбіреулер лауазымын, атағын дұрыс айтпай қалсаң ренжіп жатады.

Батырхан Дәуренбеков: Мен үшін атақ, марапат түгендеу аса маңызды емес. Шүкір, еткен еңбегіміз халық тарапынан да, билік тарапынан да бағаланып жатыр. Солардың ішінде бір медалімді жақсы көремін.

Бейсенкүл Нарымбетова: Қандай?

Батырхан Дәуренбеков: «Ерен еңбегі үшін» деген марапатты қатты жақсы көремін. Сол наградаға белгілі бір еңбегім сіңді деп ойлаймын. Неге десеңіз,  ерен еңбек деген сөздің өзі жаныңа жақын.

Бейсенкүл Нарымбетова: Иә, кейбір марапаттар, наградалардың мәртебесін соған лайық деп танылған адам көтеріп жіберетіні бар. Өйткені ол адамның сол наградаға шын мәнінде еңбегі сіңеді, солай деп халық баға беріп қойған болады . Ал кей марапаттар алған адамның мәртебесін көтеріп, өзінің құрметін арттырып тұрады. Мысалы, сіз былтыр «Құрмет» орденін алғанда, өзім қатты қуандым. «Құрмет» орденінің мәртебесін көтерген екі адам болса, соның біреуі деп пікір білдірдім. Кітап жиналған қасиетті ордада отырмыз. Ең алғаш кітапханаға келген кезіңіз есіңізде ме?

Батырхан Дәуренбеков: Иә есімде. Біздің Ақжол ауылында кішкентай кітапхана болатын. Мен екі-үш досыммен бірге кітапханадан шықпайтынбыз. Мектепті жақсы оқығанмын. Қасымдағы балалар да кітапқа құмар еді. Бір-бірімізбен таласып оқитынбыз.  Бір досымның үйінде  «Рүстем-Дастан» деген қалың кітап болатын. Соны сұрадым. Ол кезде кітап қимас дүние еді ғой, ата-анасы жыртып қояды деді, басқа деді, әрең берді. Содан басқа достарым қосылып, таласып-тармасып оқыдық. Өте мықты кітап еді. Ауылдағы кітапхана кішкентай болса да, өте бай-тұғын. Шетелдің кітаптары, тіпті Конан Дайломның «Шерлок Холмс» деген кітабы бар ғой, мен сол кітапты ауылдың кітапханасынан алып оқығанмын. «Үш ноян» кітабында. Бердібек Соқпақбаевтың қалың кітаптарын аз уақытта оқып бітіретін едік. Біз әдеби кітаптар оқуды бесінші, алтыншы сыныпта бастадық. Бір күні кітапхана келсек, кітапханашы апайымыз сендер оқитын кітап таусылды дейді. Осындай да кездер болған.

Бейсенкүл Нарымбетова: Кітапқұмар деп сіздерді айтуға болатын шығар. Осы кітап оқу, сіздің өміріңізге, қандай өзгеріс алып келді? Өазір бірде бір кітап оқымаған адамдар да бар арамызда.

Батырхан Дәуренбеков: Өздеріңіз білесіздер, қазір сценарий жазумен айналысамын. Балаларға арналған ертегілер де жазып жүрмін. Кітап шығару да ойда бар. Ол енді алдағы уақыттың еншсінде. Мысалы, менің «Мейірімді бала» деген ертегім бар. Басты кейіпкері – дельфиндер. Олардың өмір сүруі, пайда болуы туралы айтылады. Жалпы, дельфиндерді ақылды жануар дейді ғой. Сол ақылдылығы кішкентай балалармен араласқанда қалай көрінеді? Ертегі желісі осыған құрылған. Бізге қазір жетіспейтін мейірімділікке бағытталған. «Бұлбұл құс туралы» ертегімде қамқорлық, жанашырлық ертегінің өзегіне айналады. Бұлбұл құс жаңбыр жауып тұрғанда балаларын қорғаймын деп ауырып қалады. Ертегілерді қазір балаларға айтып беріп жүрмін, жылы қабылдайды.

Бейсенкүл Нарымбетова: Сонда кітап оқу сіздің өміріңізді қайта кітапқа алып келді ме?

Батырхан Дәуренбеков: Иә, солай болып тұр.  Одан басқа сценарий жазу барысында, әдебиет тілі өте қажетті нәрсе. Сөз құрастыра білу, сөзді үйлестіре білу кез келген адамның қолынан келе беретін дүние емес деп ойлаймын. Осының бәрі кітап оқудың жемісі. Өзім кітапты көп оқығаныма ризамын.

«ҚАНДАЙ МУЛЬТФИЛЬМ БОЛМАСЫН, БАРЫНША БАЛАНЫҢ ТІЛІМЕН СӨЙЛЕУГЕ ТЫРЫСАМЫЗ»

Бейсенкүл Нарымбетова: Өмірде ата-ана баласына жүріс-тұрысымен, сөзімен үлгі болады. Ал, кейін бала көбіне өзі ізденеді, дүниетанымын кеңейтеді. Кітап оқу арқылы, өзіңнің тұлғалық қасиеттеріңді дамытуға болады. Мен өзім солай қалыптастым. Сондықтан да кітап туралы әңгіме менің жаныма жақын. Сіз де кітаппен өткен бала шағыңызды ерекше сезіммен айтып отырсыз. Бұл қай қайсымыздың болмасын, жүрегіміздің бір бұрышын бала сезіміміз нұрландырып тұратынын көрсетеді. Мейлі алпысқа, жетпіске келейік, әсіресе өткен шағымыз туралы айтқанда, бала қалпына түсіп қалатын кездеріміз болады. Ал, баланың ішінде жүрген, баланың қажеттілігіне қызмет етіп жүрген адамдарда бұл жиі кездеседі. Сіз отандық мультфильм өндірісінің белсенді бір өкілісіз. Жалпы, бала тақырыбын неге таңдадыңыз?

Батырхан Дәуренбеков: Біз әлі күнге дейін баланың әлемінен, бала көңілден шықпадық деп ойлаймын. Сол кездегі кішкентай балалардың, достарымыздың сөздері, бәрі-бәрі біздің қазіргі тақырыбымызға айналып жатыр. Жасап жатқан мультфильмдеріміз, соның ішінде көпшіліктің көңілінен шыққан «Қошқар мен Теке» ертегісінде мынадай диалог бар. Әкесі:

– Кім тиді саған, балам-ау? – дегенде, бала «Ав-автар» дейді. Қасқырды айтып тұр.

– Қазір мен оларды «Әт-әт» қыламын…

Бұл сөздер балаларға қатты ұнайды, өйткені өздерінің тілі. Бізде бала болғанбыз, бізде осы тілде сөйлегенбіз. Сондықтан да, қандай мультфильм болмасын, барынша баланың тілімен сөйлеуге тырысамыз.

Қазір балалар тақырыбына ертегілер, өлеңдер жазып жүргендер аз ғой негізі. Саусақпен санап іліп аларлық.  Қолда бар кішкентай балаларға арналған кітаптарды ақтарып қарасаң, өлеңдерінің сөзі жеңіл емес, үлкендердің өзіне ауыр тиеді. Балаға арналған дүние,шығармашлық бала түсінетіндей жеп-жеңіл болу керек. Балаларға арнап Нұрлан Еспанов деген досыммен «Күшігім», «Балықшы» деген өлеңдер жаздық. Соның бірі «Күшіктері титімдей, жақсы көрем итімді»  деп өте көңілді әрі жеңіл басталады. Мына орыстың жазушыларын алып оқыңыз, «две подружки, как лягушки» деп жеңіл жазады.

Мынаған қараңыз, балаңызды ертіп, балаға арналған кітап дүкеніне кірдіңіз, сөрелерді бір шолып өттіңіз, балаңыз не таңдайды? Орысша кітаптарды. Сіздің көзіңізде сол кітаптарға тоқтайды. Неге дейсіздер ғой, баланың назарын аударған да, сіздің жанарыңызды байлап тұрған  да кітаптың мұқабасы. Мұқабада балалардың психологиясы қабылдайтын сурет тұрады. Сіздің де жаныңыздың бір бұрышындағы бала көңіл оянады. Содан әдемі суретті көріп еріксіз алғыңыз келеді. Ал енді бізде біреу кітап шығарады дейікші. Мысалға сіздің кітап шығарғыңыз келді. Сіз алдымен таныс іздей бастайсыз, кім бар еді суретшілерден деп дұрыс па? Олардың сұраған қаламақысы сізге қолайлы болмайды. Баспаханаға барасыз да, штаттағы суретшілердің қызметіне жүгінесіз. Ал олар балаларға арналған кітапқа әдемі безендіру жасай алмайды шынына келгенде. Өйткені айлық алып отыр. Бүгінде нағыз мықты суретшілер бір айлыққа қарап отыра алмайды.

Бейсенкүл Нарымбетова: Сіз айналаның бәріне баланың көзімен қарайтын сияқтысыз.

Батырхан Дәуренбеков: Иә, иә. Мультфильм жасайтындар солай болады, өзі. Бір-екі ойымды айтайын, сіз келісесіз бе, келіспейсіз бе? Қазақта «елу жылда ел жаңа» деген сөз бар. Меніңше, мұның мультфильмге де қатысы бар.  Мысал, баяғы біз көретін мультфильмдерді қазіргі балалар көрмейді.

Бейсенкүл Нарымбетова: Өйткені, бүгінгі баланың  кейіпкерлері басқа ғой.

Батырхан Дәуренбеков: Иә. Ол да бар. Қазір ойланып қарасам, сол «елу жылда ел жаңа» деген сөз бүгінгі заманға келмейтін сияқты. Өйткені, айналамызда жыл сайын емес, күн сайын өзгеріс болып жатыр, даму қарқынды.  Үш жылдан кейін барсаң қаланы, бес жылдан кейін барсаң ауылды танымай қаласаң. Сол себепті де мен жиырма бес жылда ел жаңа дер едім. Қазіргі өсіп келе жатқан балалардың ойлау қабілеті мүлдем басқаша, оны өз балаларымнан да білемін. Олар мультфильм көрсе де, басқа нәрсе көрсе де барлық нәрсе жылдам болғанын қалайды. Сол себепті де біз балалардың талабын қанағаттандыра алуымыз керек.

Бейсенкүл Нарымбетова: «Сақ» студиясы осы қарқынға ілесе алды ма? Сіздердің мультфильмдеріңізге қаржы жетпей ме, жоқ сапа жетпей ме?

Батырхан Дәуренбеков: Ілесіп жатыр. Егер бізге «әлемдік деңгейге жететін мультфильмдер жасай аласыздар ма» десе, біз сенімді түрде «иә» деп жауап берер едік. Сапалы дүние көбіне көп уақытты және қаражатты талап етеді.

Бейсенкүл Нарымбетова: Анимация өте қымбат дүние. Оны бәрі түсінеді. Мені бір мазалайтын дүние, қазір баланың бәрі телефонға кіріп алды. Тіпті алты айынан бастап телефон қарайды. Көретіндері орысша және шетелдік туындылар. Бұл өз кезегінде біздің балаларымыздың ана тілінде сөйлеуіне кедергі келтіруде. Орысша мультфильмдерді соның ішінде «Синий тракторды» қазақшаға аударуға қалай қарайсыз? Аударма жасау  қиын ба, көп қаражат талап ете ме?

Батырхан Дәуренбеков: Жоқ қиын емес. Дубляж жасау бізде кенже дамып отыр. Алматы қаласында ғана. Ал, бізге дубляж енді-енді келе жатыр.

Бейсенкүл Нарымбетова: Мен «Синий тракторды» жайдан жай сұраған жоқпын. Сіздердің студияларыңыз бар. Және трактор тақырыбы бұрынғы жұмыстарыңызда болған. Соны негізге алып, неге сол мультфильмге қазақша дубляж жасау құқығын алмайсыздар? Өйткені, бұл мультфильмді балалр көре береді.

Батырхан Дәуренбеков: «Синий трактор» мультфильмін шығармай, басқаша жолдарын қарастыруымыз керек.

«ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫ» ӨСІП КЕЛЕ ЖАТҚАН БАЛАЛАР ЖАСАЙДЫ

Бейсенкүл Нарымбетова: Сіздерде қазақтың танымына қарай кейіпкер іздеу жағы қалай? Әлеуметтік желіде қасқырды жексұрын қып көрсететін мультфильмдер көп деп жазып жатады. Осы персонажды қайта қарау ойларыңызда бар ма?

Батырхан Дәуренбеков: Осы туралы кеңірек айтып өтейікші. Түріктердің біз қасқырдан тарағанбыз екі түрлі аңызы бар. Біреуі шынайы, ал екіншісі шындыққа жанаспайды. Өйткені, біреуінде ауылды жау шапқан кезде, жау бір баланың аяқ, қолын кесіп кетіпті. Кейін оны қасқыр асырап алыпты. Содан олардан он бала туылыпты дейді. Бұл аңыз мүлдем шындыққа жанаспайды. Ал, енді бір аңыз бар, ол шындыққа жақын. Түркі халықтарының арасында, жау шапқан кезде үлкендер кішкентай баланы қазанның астына қалдырып кетеді. Қасқырдың ұрғашы құртқасы сәбиді иісінен сезіп, қазанды көтеріп білегінен тістеп алып, өзінің бөлтіріктеріне алып келеді. Сөйтіп, оны бөлтіріктерімен бірге емізеді.

Кішкентай бала қарны ашқанда сүт, емшек іздейді, айналасында қасқырдан басқа ешкім жоқ, бір күн жылар, екінші күні бөлтіріктермен бірге емшекті емеді. Бұл мүмкін. Балаға қасқырдың өжеттілігі сүтімен сіңеді. Кейін ол жігіт ер жетіп, үйленеді. Келісейік, дегенмен, қасқыр сондай киелі болатын болса неге ол қорадағы малға қарай шабады, киелі екен неге оны адамдар атады…

Біздің «Қошқар мен Теке» деген мультфильміне келсек, қасқырға қарағанда көрерменге қорадағы қошқар мен теке жақын екенін негізге алдық. Бірақ, біз қасқырды қатты төмендетіп те жібермегенбіз. Баланың өзі күнде қорада күнде көріп жүрген қошқар мен текесі қасқырды жеңеді. Жақсылық жамандықты жеңеді емес пе? Солай болды. Қошқар мен текенің  қасқыр сияқты адамға зияны жоқ қой.

Ақыры жануарлар туралы айттық қой, мына мәселені көпшіліктің ой талқысына ұсынсам демін. Осы ЗООсаябақтарда бүркіттер қоршауда тұрады. Осы қаншалықты дұрыс? Бүркіт біздің тәуелсіздігіміздің символы, еркіндіктің символы емес пе?! Неге біз сол символымызды еркінен айырып қоршауда ұстаймыз?

Бейсенкүл Нарымбетова: Бүркіттің еркіндігінің шектелуінің санаға әсері бар деп ойлайсыз ба?

Батырхан Дәуренбеков: Әрине! Сол бүркіттерді еркіндікке жіберсе екен деймін.

Бейсенкүл Нарымбетова: Қызық ой, тың ұсыныс екен. Бізде балалардың мәселесі, баланың деңгейінде ғана болып тұрғандай көрінеді. Балалар басылымына  қарамаймыз. Қазақтың  мультфильмі де бір керемет деңгейде деп айта алмаймыз. Балалар театрының да жағдайы осы. Келісесіз бе?

Батырхан Дәуренбеков: Өкінішке қарай, солай болып тұр. Мынаған қараңыз, жаңа Қазақстанды кім жасайды, біздің санамыз уланып қалған, сіздің де менің де санап уланып қалған. Жастар да, ЖОО-ның студенттерінің өздері бес-он мыңмен сессияларынан өтіп кетуге тырысады. Біз де жолда кетіп бара жатып, МАИ қызметкерлері тоқтатса, қауіпсіздік белдігі тағулы тұрса да,  «Айналайын, жібере салшы» деп бес-он мың теңгемізді беруге психологиялық тұрғыда дайын тұрамыз. Осындай санамен «Жаңа Қазақстанды» құру мүмкін бе?

Меніңше, «Жаңа Қазақстанды» өсіп келе жатқан балалар жасайды. Біз солардың санасын әдемі дүниелермен толтыруымыз керек. Ол үшін баланың қажеттілігіне, баланың мәселесін шешуге қыруар қаржылар бөліну керек және ол мақсатты жұмсалу керек.

Бейсенкүл Нарымбетова:  «Жаңа Қазақстан – біздің балаларымыз». «Балалар біздің болшағымыз» деген сөзді осы сөзге ауыстырудың уақыты келіп тұр екен.

Батырхан Дәуренбеков: Иә, мысалыға шешен халқы өте мықты болады. Неге дейсіз бе, өйткені олардың қариялары баласын «Сен мықтысың!», «Біз ең мықты ұлтпыз!» деп тәрбиелейді. Содан бала сол ұғыммен өседі. Ал, бізде қалай?  Бала ғой дейміз.

          Бізге бала тәрбиесін басты мәселе етіп қою керек. Президентіміз креативті индустрия арқылы балаларды тәрбиелеңдер деп отыр, осыған басқалардың үлесі болмай отырған сыңайлы.

Бейсенкүл Нарымбетова: Бүгінгі қоғамда баланың мәселесінен басқа тағы қандай өзекті дүние бар?

Батырхан Дәуренбеков: Мәдениет. Мәдениетке өте көп көңіл бөлуіміз керек. Мәдениетімізді көтеретін болсақ, барлы сала жақсы дамитын еді.

Бейсенкүл Нарымбетова: Бала тәрбиесіне де, мәдениетке де тікелей әсері бар қызметте жүрсіз. Мультфильмдеріңіздің қағаз нұсқасын шығару ойларыңызда жоқ па?

Батырхан Дәуренбеков: Сіз комиксті айтып отырсыз ғой, ойымызда бар әрине. Жалпы «Комикс» біздің Қазақстанда енді дамып келе жатыр. Ал шетелде өте қатты дамығаны сонша, тіпті «Абай жолын» комикске айналдыра салады. Көзбен көру балаларға қатты әсер етеді. Сондықтан да кішкентай балаларға ол өте қажет. Біздің «Қалқан құлақ», «Томпақ» сияқтыларды комикс ретінде шығаруға болады.

Бейсенкүл Нарымбетова: Биыл  Оқу және ағарту министрлігі «Біртұтас тәрбие» атты бағдарлама енгізді. Оған әрқайсысымыз өз үлесімізді қоса аламыз. Тәрбие қашан біртұтастанады? Шығармашылық қауымдастықтар, ата-ата, кітапхана, мектеп бәрі  бір жерге шоғырланып, бірігіп баланың тәрбиесіне бағытталған жұмыс жүргізгенде болады.

Батырхан Дәуренбеков: Иә, кей жағдайларда ата-ана мектепті, мектеп ата-ананы кінәлап жатады.

Бейсенкүл Нарымбетова: Осындай жағдайларды болдырмау үшін көзіміздің ашық болғаны дұрыс, газет-журнал оқысақ біз білетін едік. Қазір бізде оқы десе, бәрін интернеттен оқимыз дейді.

Осындай жағдайда балаларға, ата-аналарға кітапхана не үшін керек деп ойлайсыз?

Батырхан Дәуренбеков: Өзімнің үйімде кітапханам болмаса да, бір бұрышты алатын кітаптар бар. Кітап әр үйде болу керек деп ойлаймын. Тізіліп кітаптар тұрса, ол баланың қызығушылығын оятады. Үйіңізде кітап болмаса, кітапханаға келіңіз. Өзіміз отырған Абай кітапханасында кітап оқуға барлық жағдай жасалған. Тіпті далада, таза ауада оқуға да ыңғайлы екен. Кітапқұмарлық біздің кезде болған, ал қазіргі кезде шындығында телефон арқылы оқиды. Бірақ телефонмен оқығанмен кітапты парақтап оқудың айырмашылығы бар. Кітаптің өзінің әдемі энергетикасы болады. Ол көзге көрінбейтін  байланыс. Оқып болған соң кітапты қимай қаласын. Интернет мұндай байланысты орната алмайды.

Бейсенкүл Нарымбетова: Сөзіңізді жалғайын, жалпы адам неге кітапханаға келу керек дегенді мынаны айтуға болады екен. Кітапханада адам мәдениетке үйренеді. Кітапханаға  кіріп-шығу, адамдармен байланысу, қарым-қатынас жасаудың өзі – тұнып тұрған тәрбие.

Биыл Абай кітапханасына 70 жыл толып жатыр екен. Айтар тілегіңіз?

Батырхан Дәуренбеков: Мерейтой құтты болсын! Кітапхана оқырмандары көбейе берсін!