ХАРАССМЕНТ, ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ АЛДЫН АЛУ БОЙЫНША ПРОФИЛАКТИКАЛЫҚ ШАРАЛАР

• Түркістан облысы, Түркістан қаласы

ҚР қолданыстағы қылмыстық заңнамасында «харассмент» термині ашылмаған. Осы қол сұғушылықпен кейбір ұқсастықтар ҚР ҚК 123-бабында көзделген қылмыстың объективті жағында, «Жыныстық қатынасқа, қызтекелікке, лесбиянизмге немесе жыныстық сипаттағы өзге де әрекеттерге мәжбүрлеу» арқылы ашылады.

«Мәжбүрлеу » термині – онда жыныстық сипаттағы әрекеттерді орындау немесе оларды нақты орындау талаптары қамтылған. Осылайша, кінәлінің басты мақсаты-жыныстық сипаттағы әрекеттерді жасау болып табылады.

Бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігі жәбірленушіге жыныстық қудалауға жол бермеу құралы ретінде психикалық қысым жасау болып табылады, осылайша адамның жыныстық бостандыққа құқығы бұзылады. Сонымен бірге, кез-келген мәжбүрлеу осы қылмыстың құрамын құрмайды, тек осы баптың диспозициясында көрсетілген әрекеттерге байланысты.

Қылмыс объектісі-әйелдің жыныстық еркіндігі-жыныстық қатынасқа немесе лесбияндыққы мәжбүрлігі; ер адамның жыныстық еркіндігі – еркектік жағдайда; әйелдің немесе ер адамның жыныстық еркіндігі – жыныстық сипаттағы басқа әрекеттерді жасауға мәжбүрлігі болып табылады.

Объективті тарап адамды жыныстық қатынасқа, қызтекелікке, лесбияндыққа мәжбүрлеуден немесе бопсалау, мүлікті жою, бүлдіру немесе алып қою қаупі арқылы не жәбірленушінің немесе жәбірленушінің материалдық немесе өзге де тәуелділігін пайдалана отырып, жыныстық сипаттағы өзге де әрекеттер жасаудан тұрады.

Мәжбүрлеу тәсілі:

1) бопсалау;

2) мүлікті жою, бүлдіру немесе алып қою қаупі;

3) жәбірленушінің материалдық немесе өзге де тәуелділігін пайдалану.

Бопсалау арқылы мәжбүрлеу адамның онымен немесе басқа адаммен жыныстық қатынасқа түсу талабын білдіреді, жәбірленушіге не беделі оған қымбат басқа адамдарға зиян келтіретін мәліметтерді жария ету қаупімен бірге жүреді.

Мүлікті жоюды, бүлдіруді немесе алып қоюды қорқыту арқылы мәжбүрлеу кінәлінің мүлікке қарсы кез келген қылмысты (тонау, тонау, ұрлау мақсатынсыз автокөлікті немесе өзге де көлік құралын заңсыз иемдену, мүлікті қасақана жою немесе бүлдіру) жыныстық талаптардан бас тартқан жағдайда жасауға уәде бергендігін білдіреді.

Жәбірленушінің материалдық немесе өзге де тәуелділігін пайдалану жолымен мәжбүрлеу кінәлі адам материалдық, қызмет бойынша немесе оған өзге де тәуелді адамға қатысты заңды құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіруге әкеп соғатын қандай да бір іс-әрекеттер жасаймын деп қорқытқан жағдайда ғана болады.

Жәбірленушінің кінәлі адамға материалдық тәуелділігі толық немесе ішінара тәуелділіктен, кінәлінің тұрғын үй алаңында тұруынан немесе жәбірленушінің материалдық жағдайының жақсаруы немесе нашарлауы оған байланысты болған кезде және т. б. жағдайлардан туындауы мүмкін.Материалдық тәуелділіктің жағдайы борышкер мен несие берушінің, мұрагердің және мұра қалдырушының қарым-қатынасын құра алады.

Қызметке тәуелділік дегеніміз, жәбірленушінің кінәлі адамның қол астында болуы, жұмыстан шығарылуы, жоғарылатуы, жалақысын төмендетуі, қосымша жеңілдіктер беруі және т. б. жағдайлар.

Тәуелділіктің тағы бір түрі бір адамның екіншісіне тәуелді позициясының барлық басқа түрлерін қамтиды. Мұнда азаматтың билік өкіліне, ересектердің балаларына, спортшыларға жаттықтырушыдан, студенттің оқытушыдан және т. б. тәуелді жағдайы болуы мүмкін.

Бұл қылмыс жыныстық сипаттағы әрекеттерді мәжбүрлеген сәттен бастап аяқталған болып саналады.

Харассментпен бетпе-бет келгенде, ең алдымен өз шекараларының бұзылғанын түсіну және болып жатқан жағдайға тек агрессор кінәлі екенін қабылдау маңызды. Сіз әр оқиғаны бейнеге немесе аудиоға түсіріп, күнді, уақытты, орынды жазып, куәгерлерді есте сақтауға тырысуыңыз керек – бұл полицияға немесе сотқа жүгінген кезде көмектеседі. Сондай – ақ, жағдайды көпшілікке жария ету өте маңызды – бұл қиын болуы мүмкін, бірақ жариялылық-мұндай әрекеттердің жолын кесудің жақсы механизмі.

Осыған сүйене отырып, сіз еңбек заңнамасына сәйкес жоғары тұрған басшылыққа жүгіне аласыз немесе азаматтық кодекске сәйкес моральдық зиянды өтеу туралы аудандық сотқа азаматтық талап қоя аласыз. Моральдық зиянның мөлшерін сот анықтайды, бірақ сіз келтірілген моральдық азапты бағалайтын соманы көрсете аласыз.

Егер жеткілікті негіздер мен дәлелдер болса, харассмент құрбаны ҚР ҚК 123-бабы бойынша қылмыстық іс қозғау мақсатында ішкі істер органдарына жүгіне алады.

Харассменттің алдын алу бойынша профилактикалық іс-шаралар шеңберінде мынадай шараларды қабылдау қажет:

Мәдениетке назар аударыңыз
Корпоративішілік саясат бекітілсін
Қызметкерлерді оқытуды жүргізу
Қызметкерлерді проблемалар туралы хабарлауға үйрету
Харассмент туралы хабарлау процесін ойлаңыз.

Қорытындылай келе, тұлғаның жеке өміріне қол сұғылмаушылықты бұзу әлеуметтік құбылыс ретінде қазіргі уақытта біздің елімізде де өзінің заңды бағасын алғанын және қолданыстағы заңнамаға сәйкес қудалаудың бір түрі ретінде жауапқа тартылуы мүмкін екенін атап өткен жөн.

 

Қабжанов Ақылбек Тайбулатұлы

Құқықтық және қаржылық пәндер кафедрасының меңгерушісі з.ғ.к., профессор