ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫНЫҢ ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

• Шымкент қаласы, Әл-Фараби ауданы

Қазақ этнографиясы – қазақ халқының тұрмысын, мәдениетін, тарихын, қоғамдық дамуын және әлеуметтік ерекшеліктерін зерттейтін ғылым саласы.

Халықтардың тұрмысындағы ұлттық-этнография ерекшелігіне, салт-санасына, әдет-ғұрпына басқа да халықтармен салыстыра көңіл аударып, жалпы, сол халықтың мәдениетінің нақты даму жолын анықтайды. Бір халықтың тұрмысын зерттегенде, сол халықты басқа да халықтармен, әсіресе, көрші халықтармен салыстыра зерттеген тиімді. Себебі қандай халық болса да, өзге халықтармен араласпай отыра алмаған. Мұндай қарым-қатынас олардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тікелей байланысты жүзеге асырылған.

Әр халыққа тән белгілердің елеулі тұрақтылығы сан ғасырлар бойы сақталады. Әр этностың белгілі бір ішкі бірлігі болады, сондай-ақ оны осындай сипатта пайда болған басқа барлық этностардан айырып тұратын өзіндік ерекшеліктері болады. Мұның өзінде жеке этносты құрайтын адамдардың өзіндік сана-сезімі, тіршілігі, әдет-ғұрпы, жалпы ұлттық айырмашылығы қалыптасады.

XIX ғасырдағы қазақ халқының этнографиясы туралы материалдар жинау және зерттеу ресейлік ғылым алдында тұрған басты міндеттердің бірі болды. Сондықтан, Ресей империясы әскери, табиғи, географиялық және этнографиялық зерттеулер ұйымдастырды. XIX ғасырдың 20-40 жылдарында Ресей империясы көптеген әскери және ғылыми экспедициялар арқылы ұйымдастырылған алғашқы сауда және дипломатиялық елшіліктерді жіберді. Е.К.Мейендорф өз күнделіктерінде қазақтардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары туралы, олардың күнделікті өмірі, тағамдары мен тағам дайындау әдістері туралы ақпараттар жазды, сондай-ақ ақбөкен мен аңшылық аң аулау принциптерін сипаттады.

Қазақ этнографиясын зерттеуші  ғалымдардың қатарында П.Н.Рычков, А.И.Левшин, В.В.Радлов, Н.А.Аристов, А.Н.Харузин, Ш.Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, Ә.Х.Марғұлан, Х.А.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков, М.С.Мұқанов және т.б. этнографтар бар. Олар өз еңбектерінде қазақ халқының ертеден келе жатқан аңыз-әңгімелері, отбасы мен неке қию ерекшеліктері, қолөнері, ою-өрнектері, ұлттық ойындары, эпостық жырлары, және музыкалық аспаптары туралы тарихи-этнографиялық зерттеулерін жүргізді.

Қазақ халқының ғасырлар бойғы қалыптасқан ұлттық мәдениетінің, материалдық қазынасының қомақты бөлігі – ұлттық қолөнері. Қазақтың қолөнері де өзінің төлтума бітім-қасиетімен, көркемдік мән-мағынасымен ерекшеленеді, қолөнер үлгілері тек эстетикалық мұра ғана емес, сонымен бірге халықтың белгілі бір тарихи кезеңдегі таным-түсінігі, өмір-салты, сұлулық туралы талғамынан хабар береді.

Қазақ этнографиясында шаруашылықтың, әлеуметтік қатынастардың өзгеруіне орай көрші елдермен жаңаша қарым-қатынастардың пайда болуы қазақ киімдеріне және оның өзгеруіне үлкен әсерін тигізді. Халық киімінің ерекшелігі ол этностың сыртқы болмысының бір түрін көрсетеді. Бұл тұста Шымкент жұртының киім кию эстетикасы толықтай климаттық ерекшелікке негізделеді. Олардың киім үлгілері қолайлы, денеге қонымды, күнделікті жүріс-тұрысқа ыңғайлы етіп тігілген.

Киім материалына қарай төмендегідей жіктеледі:

– Теріден жасалатын киімдер: Сырт киімдер: Аба; Бота ішік; Жарғақ; Тайжақы; Тақыр шалбар; Тон. Бас киімдер: Бөрік; Құлақшын; Малақай; Тақия; Тымақ. Аяқ киімдер: Кебіс; Мәсі; Мықшима; Саптама етік; Шарық (Шоқай); Шоңқайма.

– Жүннен жасалатын киімдер: Жабағы күпі; Жадағай шапан; Жүн қолғап; Жүн шұлық; Мойынша; Түйежүн далбағай; Түйе жүн кеудеше; Шекпен; Шидем шекпен.

Киім тігуге тері мен үй жануарларының жүндері пайдаланылған. Бас киімдері түлкі және тағы басқа мамық жүнді аңдар терілерінен тігілген. Көрші мемлекеттермен сауда қатынасының дамуына байланысты киім тігуге шыт, биязы, барқыт, парша, жібек, т.б. фабрикалық маталар қолданыла бастаған.

Сонымен қатар, өнер ескерткіштері ұсталық, зергерлік, ағаш және тоқыма өнерінде көрініс алған. Қолөнершілер, негізінен, жазғы және қысқы тұрғын үй жиһаздарын, ат әбзелдері, киімдер, яғни, үйге қажетті заттар жасаған. Кеңінен тарағаны- жүннен жіп иіру, тері илеу, тоқыма тоқу, сүйектен және ағаштан ою, зергерлік өнер, т.б. Әсіресе, түкті заттарды тоқу ерекше орын алды; киіз басу, киіз үй жапқыштарын жасау, текемет, түсті алаша, сырмақ, тұскиіз, ою-өрнек бұйымдарды тігу.

Қазақстанның батыс, оңтүстік-батыс және оңтүстік аймақтарында әйелдерге арналып жасалатын алтынданған үлкен білезік, жүзік, сақина, алқа, өңіржиек, қолтықшалар беттеріне сіркелеу тәсілімен геометриялық өрнектер жүргізіледі екен. Құйылған не қақталған күміс бетіне сірке түсіру үшін, темір қалып арқылы күмістен жіңішке сым жүргізіп созып, оны өткір пышақпен ұсақтап турайды, содан оларды тегіс бетті екі жалпақ темірдің арасына салып, айналдыра домалатудың нәтижесінде күміс кесінділерін біркелкі домалақ сіркеге айналдырады. Күміс бұйым бетіне «бура» деп аталатын ақ үгінді – дәнекер себеді. Оның үстінен белгілі тәртіппен қажетті әр түрлі өрнек жасайды. Күміс сіркелер отқа қыздырған уақытта себілген орнында дәнекерленіп, бұйым бетіне біте қайнасып, жабысып қалады. Сірке түсірілген бұйым бетіне үлкенді-кішілі асыл тастар, маржандар, түсті шынылар орнатылып көркемделеді. Сонымен бірге, көпшілік жағдайда бұйымның бет жағы түгелдей алтынмен буланады, оны «алтындау», «алтын жалату» деп те атай береді. Күміс тана, сырға салпыншақтары, түйме және үй бұйымдарының бетіне шегелейтін күміс әшекейлерді жасау үшін, көбінесе, ақ күмісті жұқартып қақтайды, оны арнайы жасалған қалыпқа қорғасын кесегімен қоса балғамен соғу арқылы, яғни кептеу тәсілімен дайындайды. Қалыптың өзін екі түрлі етіп темірден жасайды. Бір түрі – қыздырылған қалың темір кесегіне белгілі күміс бұйым формасын бере темірді батыра соғып, қуыс қалып жасау болса, екінші түрі – дәл осы тәсілмен қорғасын кесегіне белгілі форманы батыра ұрып, қалып жасау. Кейде қорғасын кесегіне қойылған қақталған күмістің үстінен жұмыр басты қадаубастармен батыра соғып, күміс әшекейлердің бетіне бедерлі ою-өрнектер де жасайды. Мұндай әдіспен, көбінесе, күміс таналар мен шашбау шолпыларын дайындайды. Төске салу не құю арқылы жасалатын білезік, жүзік, сырға, тана сияқты күміс бұйымдардың бетіне кішкене шапқы немесе ұшында әр түрлі өрнектері бар қадаубастармен шеку тәсілімен де оюлар түсіріледі. Кейбір үй бұйымдарының, әсіресе, ердің алдыңғы және артқы қастарының бет жақтары қақталған таза күміспен қаптала көркемделгенде, оған оймалы оюлар ойылумен бірге сызу, безеу арқылы да ою-өрнектер жүргізіледі.

Қазақы киім – көненің көзі. Оны ескерткіш ретінде болашақ ұрпаққа сақтау қажеттігін ескерсек, оған барынша қамқорлық жасап, қалпына келтіру, баламаларын көптеп шығара түсу басты парыз болмақ. Себебі уақыт өткен сайын ұлттық киімді сақтап, зерттеп білудің қиынға түсе беретіні де күмән туғызбаса керек. Мәселен, ұлттық киімді этнографиялық жолмен, яғни далалық экспедициялар арқылы іздестіріп, киім-кешектің әлі де болса сақталып қалған нұсқаларын жинап, хабарлаушылар арқылы ел аузындағыларды жазып алғанның өзінде, олардың білетіндерін, әке-шешелерінен, ата-әжелерінен естігендерін қоса есептегенде, біздің бар мүмкіндігіміз хронологиялық жағынан XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басымен шектеледі. Республиканың музей қорында да негізінен осы кезеңнің киімдері сақталған.

Қазақы киімді қастерлеу әрі құрмет тұту елдің есейгенін, оның өскелең өмірін танытадьгі Оның қазақтану ісінде де, халқымыздың мәдени-та-рихи өмірінде де елеулі орын алатыны даусыз. Өйткені қазақ киім-кешегі — ұрпақтан ұрпаққа алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан сезімталдық талғамын, сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған жасампаздығы мен шығармашылығының жетістіктерін бойына сіңірген құбылыс. Оның қай-қайсымыздың болса да ұлттық мақтаныш сезімізді оятатыны хақ.

Назерке Жақсылықова

«Шым қала» тарихи-мәдени кешенінің ғылыми қызметкері

Көрнекі фотосуретте Шымкент базарындағы қазақтар, ХХ ғасырдың алғашқы жартысы. Ашық интернет көздерінен алынды.