ШЫРАҒЫҢ СӨНБЕСІН!
- Шымкент қаласы, Қаратау ауданы
Қазіргідей ғаламдану, интеграциялану дейтін терминдер жетегінде кетіп, түп-тамырдан арылу қандай қасірет десеңізші. Шымкент қаласында орналасқан «Салт-дәстүр және әдет-ғұрып» орталығының қызметіне артылар жүк оңай емес екенін осыдан аңдарсың. Мұндай орталықтар әр қаладан, әр ауданнан ашылып, қазақтың ұлттық құндылықтарын насихаттауды міндетіне алса, Шымкенттегі орталық барлығына өнеге болар еді. Осы тұрғыда, шымкенттік мәдениет ошағының қызметкерлері дайындаған тағы бір істі назарңызға ұсынсақ.
Тойда қалыңдық пен күйеу жігіттің торт үстіндегі шырақ-отты үрлеп өшіруі жаман ырым екені айтылып жүр. Тіпті, үлкен тойларда ғана емес, отбасы, ошақ қасында өтіп жүрген туған күндерде де балауыз шамын үрлеп өшіру сәнге айналған. Кішкентайлар отты сөндіруге таласып та қалады. Ал, оларға отты өшіру жаман ырым екенін құлағына сіңіріп отыратын үлкендер бар ма?
«Шырақ»– халқымыз үшін әрі қасиетті, киелі ұғым еді. Өйткені ол «жарық», «нұр», «сәуле», «үміт оты» деген сөздермен үйлес. Бұл жайында «Шырағың өшпесін», «шырағың сөнбесін, қауіп-қатер төнбесін», «Жақсыдан жаман туса, шам-шырағының өшкені», «шам-шырақтай жайнамай, ер деп атақ алмайсың» (Дулат Бабатайұлы) тағы басқа ұғымдар жетерлік.
Ертеде бір данагөй би өмірден өтер алдында жиған бар қазына-мүлкін ұлдарына қалдыру үшін шақырып алып, «үйімнің ішін қажетті бір затқа толтырғандарыңа бар жиған қазына-мүлкімді қалдырамын» деген екен. Сонда тұңғыш ұлы қап-қап сабан әкеліп, үйдің ішін сабанмен толтырса, ортаншы ұлы үйдің ішін құстың мамығымен толтырыпты. Ал, кенже ұлы бір шырақ әкеліп, жағып, жарығымен үйдің ішін толтырыпты. Сонда дана би кенже ұлының тапқырлығына тәнті болып, жиған қазына-мүлкін соған қалдырыпты.
Бірде республикалық телеарналардың бірінен еліміздің солтүстік өңірінде тұратын кейуананың 114 жасқа келгені туралы хабарда арнайы әкелінген торттың айналасында жанып тұрған шырақты немере-шөберелері үрлеп өшіруін өтінгенде, әжей бұл тілектерін орындап, балаша мәз болғаны бар. Үбірлі-шүбірлі кейуанаға отты үрлеп сөндірткен ырымға жаман емес пе?
Келін босағадан аттап түскенде отқа май құйғызу – қазақтың тәңірлік сенімге иланған кезінен, бәлкім, одан да ертеректен келе жатқан ежелгі ғұрпы. Ритуалдық іс-әрекет ретінде жасалатын мұндай әдеттерді «дәстүр» деп емес, «ғұрып» деп атау қалыптасқан Мұндай ырымдарды қазір ешкім ежелгі түсініктерге негіздеп ұстанбайды. Ақ босаға аттап, отқа май тамызған қазіргі келіндер бұл ырымды от пен майға табынғандықтан емес, ата-баба дәстүрін құрметтегендіктен «бұрынғы-соңғының жолы» деп жасайды. Яғни қазақы танымда қалыптасқан «шырағым сөнбесін», «отым өшпесін» деген игі тілекпен отқа май құяды. «Оттың өшпеуі», «шырақтың сөнбеуі» қазақ үшін азаматының, отбасының аман болуы, шаңырағының шайқалмауы, ел-жұрттың тыныштығы дегенді білдіреді. Осы тәжірибе мен тағлымның барлығы отқа май құю үрдісінде жинақталған. Бұл ғұрыптың астарында «отқа май құйғанда от қалай лауласа, өмірі де солай жайнай берсін» деген астарлы ырым да бар.
Тортқа шам жағу дұрыс па?
Бүгінде елдің тұрмысы жақсарғаны ма, əлде ой – сана, пиғылдың өзге бағытқа бет алғаны ма, жастар арасында асты қадірлеу, нанды қастерлеу ұғымы төмен. Олай дейтініміз кез-келген жерден нан қиқымдарына көзіміз түседі. Бірақ бұрынғылардай “жерге басым тигенше құрметтеймін” деген ниетпен маңдайға бір тигізіп, жоғары көтеріп қоюға мойнымыз жар бермейді. Бұл немқұрайдылығымыздан туған сылбырлық па, əлде тойынған адамның кесірлігі ме?
Ол аз десеңіз, қазақ “үйде нан көп” деп асылық айтпаған. Себебі, тұла бойымызға қуат беретін нан ешқашан көптік етпейді. Өзіңіз ойлап қараңыз, алдыңызда құс сүтінен басқаның бəрі бар. Ас та төк тағамның түр-түрі болсын, ас атасынсыз дастарқанның сəні кірмейтіні аян.
Ара кідік дастарқанға қойылған торт қалдығына жапа-тармағай қолды малып, бəрі бір – бірінің бетіне жағу, құрбы-құрдастарымен батыстың тойынған жастарындай бір- бірінің бетіне, торт жағып ермек ету де үрдіс алып барады. Біз Еуропа емеспіз. Олар ас атасын құрметтей білмейді. Тіпті, нанға “ақ өлім” деп ат қойып тастаған. Бұрын аштық кезінде ата-əжелеріміз нанды лақтырмақ түгілі, бір уыс бидайды қастерлеген. Қазақтың ырым-тыйымында ас атасын құрметтегені сонша, Құранды басып, жоғарыдағы нанды алуға болады деген тəмсілдер де кездеседі.
Қазір кез келген туған күн тəтті тортсыз өтпейді. “Өмірің осы торт секілді болсын” деген ниет те шығар, бəлкім. Оның үстіне батысқа еліктеушіліктен туған қызылды-жасылды от жағу дəстүрі тағы бар.
Қазақ: “Отты үрлеп өшірме, жаман болады”, – деген.
«ҚҰРСАҚ ШАШУ» немесе «ГЕНДЕР ПАТИ»: қайсысы қазаққа жақын дәстүр?
Соңғы кездері қазақтың ұлттық салт-дәстүрлері түрленіп, кейбір ұлттық ұстанымдары өзгеріп бара жатқаны рас. Бұл, әрине көңілге кіреуке ұялатып, жастарымыздың еліктеушілігінен ұлттық санамыздың көмескі тартып бара жатқандығын көрсетеді. Өйткені Батыстан келген қазақ қоғамына жат дәстүрлер көзге үйреншікті, құлаққа сіңісті болып барады. Жастардың ұғымында бұл қуанышты тойлаудың еш әбестігі жоқ шығар, әрине қуаныштың да көп болғаны жақсы, оның ішінде өмірге ұрпақтың келуі ең үлкен қуаныш. Дегенмен осы бір «жаңаша салттың» ата-бабаларымыздың салтына, ұстанымына мүлдем кереғар екенін түсінсек, жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаптаған мәнсіз тойлау азаяр ма еді. Керісінше, ұрпақ саулығын, амандығын ойлаған әрбір жүкті ана көпшіліктің көзінен сақтанып жүруі тиіс емес пе еді?! Келініне жөнін айтып, сақтандырып отыратын енелердің де қалмағаны ма? Қазақы дәстүрмен үш айға дейін құрсағын сырт көзден жасырып ұстайтын келіндер қазір іші білінер білінбестен «гендер пати» тойын дүрілдетіп өткізуде. Бұрындары көпті көрген, алтын құрсақты аналарымыз, әжелеріміз келінінің жүкті болғанын сезсе де, оны жалпақ жұртқа жария етіп, сүйіншілемеген. Бала құрсаққа әбден орнығып алғанша ешкімге тіс жармаған. Сұрай қалған жандарға астарлап жүкті болған жас келінді ұялмасын деп және тіл-көздің сұғынан сақтауды
ырымдап «күмәнді», «ішінде көжесі бар» деп тұспалдап айтады екен.
Ежелгі дәстүр тізбегінде«құрсақ шашу» деген әдемі дәстүр бар. Мұнда да кәдімгідей мереке, басқосу болады. Бірақ ер азаматтардың қатысуынсыз, жүкті келіншектің енесі абысын-ажындарын, келін-кепшіктерді шақырып, «құрсақ шашу» тойын атап өтеді. Сауық-сайран құрып, ән мен би де, келіннің аман-есен босанып, аяқ-қолын бауырына алуына тілектестік білдіріп, ақжарма тілектерін арнайды. Қазақтың «тал бесіктен жер бесікке» дейінгі ғұмыры салт-дәстүрге негізделгені белгілі. Десек те, дәстүрді бұрмаламай, әдемі әдіптеп, кейінгілерге жеткізе білгенге не жетсін.
«Ата күші», «ана сүті» ұғымдары туралы
Қ.Халиди деректеріндегі тағы бір қызық жай, – қалыңмал белгілене ме, жоқ па, құдалар бай ма, кедей ме оның біріне қарамай ежелден бері келе жатқан «ата күші», «ана сүті» деген ұғымға байланысты қалыптасқан кит, ілу және сүт ақының міндетті түрде берілгендігі.
Ілу қыз әкесінің берген китіне сай болуы, яғни китке жамбы берсе, ілуге де жамбы апарады. Түйе жетектетіп не ат мінгізсе, ілуге де түйе не ат апарады. Ал сүт ақы ілуден гөрі бір саты төмен болады. Яғни ілуге түйе апарса, сүт ақыға ат апарады. Бұл арада айта кететін бір жағдай бар. Ол Қ. Халидидің кит пен ілу, сүт ақыны бір-бірімен байланысты қарайтындығы. Біздіңше, кит өз алдына құдаларға екі жақтан бірдей берілетін кәде. Сондықтан олардың шамасы да қарайлас келеді. Ал, ілу мен сүт ақы өз алдына кит мөлшеріне байланысы жоқ күйеу тарапынан, оның барлығына қарай қара шаңыраққа және қыз анасына арнайы әкелінетін сыйлықтар екені даусыз. Бұдан басқа, міндетті түрде, күйеу жағының апаратын бір малы болады. Ол «өлі-тірі» делінеді. Күйеу ұрын келгенде, қыз алуға келгенде әкелетін толып жатқан жыртыстар мен кәделер болады.
Қазіргі кезде әке күші деп аталып жүрген осы дәстүр.
Дереккөзі:
2.olqyn.kz ақпараттық агенттігі
- ernur.kz
Ақмарал ОРЫНБЕКОВА
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының қызметкері