Әділбаева Шамшат Амангелдіқызы Республикалық ақпараттық түсіндіру тобының мүшесі,

• Түркістан облысы, Түркістан қаласы

Тұмар және көзмоншақ тағу

Алла тарапынан түсірілген қасиетті кітаптардың барлығы монотеистік сенім жүйесіне негізделген. Оның ішінде соңғы дін ретінде ислам теологиясы адамдардың политеизмдік наным-сенімнің жетегіне кетпеуге аса қатты көңіл бөлген. Өйткені Мұхаммед пайғамбардың алғашқы уақыттағы ең маңызды міндеті – әрбір Мекке халқының өзіне қасиетті деп тапқан заттарын түгелдей жоққа шығарып, жалғыз құдай сенімін насихаттау еді. Осы тұста пайғамбардың (с.а.с.) тұмар тағуды тыюуы да заңды құбылыс. Ол өзінің бір сөзінде: «Кім тұмар тағатын болса, Алла Тағала оған денсаулық бермесін»[1], – десе, басқа бір хабарда: «Кім тұмар тақса, Аллаға серік қосқаны», – делінген. Алла елшісінің осы сөздеріне сүйену арқылы сахабалардан Абдулла ибн Масғұд, Абдулла ибн Аббас, Хузайфа, Уқба ибн Амиртұмарға қарсы шыққан. Дегенмен тек Құран аяттары мен хадисте баян етілген дұғалар жазылған тұмарды тағуға болатындығын айтқан сахабалар да жоқ емес. Атап айтсақ Айша анамыз, Абдулла ибн Амр ибн Ас, Абдулла ибн Омар. Осы көзқарасқа негізделген ханафи, малики және шафиғи ғалымдары «ішінде Құран аяттары жазылған тұмарды тағудың әбестігі жоқ»[2] және «аталмыш хадистерде тұмардан медет тілеуге тыйым салынған, ал Құран аяттарын таққан адам Аллаға сыйынары анық» деп Құран аяттары жазылған тұмарды тағуға рұқсат берген[3].

Әйтсе де Құран аяттары жазылған тұмарды да тек сәбилерге де таққан жөн. Ал үлкен кісілер аяттарды жаттап алып, жатар уақытта өздеріне дем салып жүруі пайғамбардың сүннетіне жатады[4]. Себебі Абдулла ибн Омар Алла елшісінен үйренген дұғаны сәбилерге тұмар етіп тағып, ересек балаларға жаттататын еді[5].

Сондай-ақ көз тимесін деген ырыммен сәбидің омырауына тағылатын көз моншақ та мойынға тұмар тағу ұғымымен тікелей байланысты. Себебі тұмар мен көз моншақ тағудан негізінен көз тиюден сақтану мақсат етіледі. Ал көз тиюдің шын мәнінде ақиқат екендігі Алла елшісінің сөзінде баян етілген[6]. Көз тиюді адам жанарындағы жағымсыз энергиялардың теріс әсері деп түсінсек, онда көз моншақтың осы энергиядан сақтануға оң әсері болуы мүмкін. Ол былай, жағымсыз энергиясы бар адам сәбиге қараған кезде алғашқы жанары бірден сәбидің көзіне емес, жылтыраған көз моншаққа түсіп, сол моншақта әлгі энергияның шағылып, күші жоғалуы мүмкін. Яғни, жағымсыз энергияға толы алғашқы жанар әуелі баланың көзіне емес, жылтыраған көз моншаққа түсу арқылы оның залалының азаюы, яки жоғалуы үшін жасалған сақтық шара болуы ықтимал[7].

Әр елдің салтына қарай көз тиюден түрліше сақтанады. Қазақта назарды әшекейге аудару үшін қыз балаға, әйел адамға көз моншақ пен әртүрлі алқа-тана, өңірлік, сырға білезіктер тағу кең таралған. Осыған байлаысты халқымызда «көздің жауын алады» деген тұрақты тіркес қалыптасқан. Жоғарыда баяндап өткеніміздей адамға алғаш қадалған назар көз моншақтар мен әшекейлерге ауып, оның күші қайтады, екінші рет адамға назар аударғанда бұрынғыдай сұғы қатты болмайды деп саналады. Яғни көз моншақ адамды қорғайды деп емес, назарды өзіне аударады деп түсіну қажет.

 

Жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрі

“Жеті атасын білген жеті жұрттың қамын жейді” деген аталы сөз бар. Қазақ халқы жеті атаны білу дәстүрін қастерлеп, ұрпақтан ұрпаққа өсиет етіп отырған. Тіпті жеті атаға дейінгі туысқандар бір-бірімен қыз алыспаған. Бұл қазақ халқының ата-бабаларын қатты қадірлегенін көрсетсе керек. Сондай-ақ жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрінің бастауы Жәнібек ханның кезіне барып тірелетіні де баяндалады. Тарихшы Жаңабек Жақсығалиев «Тектілік феномені» атты мақаласында мына деректі келтіреді: «Бірде Жәнібек хан ғұлама ғалым, шипагерліктен қара үзіп шыққан Өтейбойдақ Тілеуқабылұлынан: «Қандай ауруды емдеу қиын?», деп сұрағанда емші: «Тұқым қуалайтын ауруды емдеу қиын», деп жауап береді. «Оның алдын алуға бола ма?»  – деген ханның екінші сұрағына Өтейбойдақ: «Болады. Жеті атаға дейін туыс адамдар өзара қыз алыспау керек. Жеті қазақ үшін қасиетті сан, – деген екен. Аты аңызға айналған емшінің айтқанына тоқтаған Жәнібек хан жеті атаға дейін үйленуге тиым салып: «Кімде-кім жеті атаға толмай үйленсе, өлім жазасына кесілсін!», деген жарлық шығарады»[8].

Мұсылмандық дәстүр бойынша Құран кәрімде қандай туысқандармен үйленуге болмайтыны айтылған. Ниса сүресі, 23-аятта: «Сендерге өз аналарыңмен, туған қыздарыңмен, әпке-қарындастарыңмен, әкелеріңнің әпке-қарындастарымен, аналарыңның әпке-сіңлілерімен, туған бауырларыңның қыздарымен, әпке-қарындастарыңның қыздарымен, сүт аналарыңмен, емшектес әпке-қарындастарыңмен, қайын енелеріңмен және жақындасып қойған әйелдеріңнен туған қолдарыңдағы өгей қыздарыңмен некелесу харам етілді. Ал жақындаспай тұрып ажырасып кеткен әйелдеріңнің қыздарына үйленсеңдер күнә болмайды. Сондай-ақ, сендер үшін бел балаларыңның жұбайларына үйлену, һәм апалы-сіңілі екі қызды бірдей әйелдікке алу харам етілді. Ал бұдан бұрын (надандық дәуірінде) болған іс болды. Расында, Алла өте кешірімді, ерекше мейірімді» – деп айтылады. Яғни аятта айтылғандардан басқа туысқандармен үйлене беруге болады. Мұсылман халықтарында, оның ішінде түрік, өзбек, ұйғыр секілді халықтарда бөлелердің немесе немере ағайын секілді туыстардың бір-бірімен үйленуі осы аятқа негізделген. Дегенмен, ислам діні бойынша да әсіресе халифалар тұсында алыстан қыз алу құп көрілген. Пайғамбарымыз да (с.а.с.) бір хадисте: «Жақын ағайын туыстан қыз алмаңдар, өйткені бала әлсіз боп туады»,– деп айтқан. Әзіреті Омар (р.а.): «Алыстан (қызды жат руға беріп, жат рудан алыңдар) некелесіңдер»,[9]–деген. Қазақ халқындағы жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрі осы халифалар кезіндегі дәстүрмен де үндесетінін байқауға болады.Мысалы имам Шафиғи туысқандардан көрі басқа рудан қыз алудың дұрысырақ болатынын айтса, Имам Ғазали туысқандар арасында сүйіспеншілік сезімінің әлсіздеу болатынына назар аударып,  жат жұрттан қыз алуды құп көреді[10].

 

Беташар дәстүрі

Үйленіп отау құруға қатысты іргелі дәстүрлердің бірі – беташар. Беташардың өміршеңдігі оның мазмұнындағы терең идеялық мұраттармен астасып жатса керек. Атадан балаға жалғасатын рухани мұра болып, ел ішінде жазылмаған заң ретінде басшылыққа алынатын бағалы құндылық болумен қатар бұл дәстүрдің астарындағы мазмұны да өте бай.

Басқа қырларын қарастырмай, тек мұсылманшылық тұрғысынан алғанның өзінде беташардың өзегінде – ақ некені жариялау, танысу, жауапкершілік алу, үлкенге құрмет, өсиет айту секілді өте үлкен тәлімдер жатыр. Енді ислам дінінің канондарымен байланыстыра отырып, осы ерекшеліктерге арнайы тоқталайық.

Танысу. Беташардың діни әлеуметтік рөлдерінің бірі – танысу. Танысу – Алла Тағаланың ең үлкен бұйрықтарының бірі һәм Пайғамбар сүннеті.Қасиетті Құранда: «… Сондай-ақ сендерді бір-біріңмен танысып, табысуларың үшін (һәм біріңе-бірің қамқоршы дос болып,өзара жәрдемдесіп, тату-тәтті өмір сүрулерің әрі жер бетін көркейтулерің) үшін ұлыстар мен руларға бөліп жараттық», делінген аят бар («Хужурат» сүресі, 13-аят).

Ақ некені жариялау. Ислам шариғатындағы неке шарттарының бірі – жариялау. Бір еркек пен бір әйелдің ешкімге айтпай, жасырын үйленуі толық некеге жатпайды. Біреудің ұлы үйленіп, келін түсіргенін дүйім жұртқа паш етудің бір жолы – беташар.

Үлкенге құрмет. Үлкенге сәлем салу – құрметтің амалдағы белгісі. Бұл – сүннет. Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген: «Кім де кім үлкендерді құрметтемесе, кішіге ізет көрсетпесе, – бізден емес». Беташар кәдесінде келіннің иіліп сәлем салуы үлкенге құрметтің ерекше бір формасы. Жалпы алғанда, келіннің сәлем салуы – қазақ қоғамындағы отбасы саласын жүйелеп, реттеуге бағытталған нормалардың бірі. Сәлемді жай ғана иілуден тұратын жалаң форма деп санауға болмайды. Ықыласпен салынған сәлемнің астарында кішіпейілдік пен мейірбандылық, ізет пен иба, ақ көңілділік пен жан тазалығы секілді неше алуан ізгі қасиеттер жатады. Қазақ халқы ғасырлар бойы осындай ұлы үрдісті жоғалтпай, көздің қарашығындай сақтап келеді.

Жауапкершілік алу. Үйлену, отау тігу жеңіл қарай салатын оңай шаруа емес. Өзіңнен кейін келер талай ұрпақтың бастауы – ақ неке. Өсиет-насихат айту. Беташар жырында өсиет-насихат айтылады. Шариғат тілімен айтқанда, жақсылыққа шақыру, жамандықтан қайтару процесі жүзеге асады. Қасиетті Құранда былай делінген: «Сендер (мұсылман үмбеті) адамдар арасынан шыққан жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыятын, Аллаға сенген қайырлы үмбет болдыңдар»[11].

Қысқарта айтқанда, беташар деген бір ғана дәстүрдің астарында осыншалықты көл көсір тәрбиелік мән жатыр. Сондықтан бұл дәстүрді Ислам дінінің қағидаттарына да, адами қасиеттерге де теріс келеді деп күңкілдеу дұрыс болмайды.

 

Келіннің сәлем салуы

Қазіргі таңда кейбір «діндарлар» арасында «келіннің иіліп сәлем салуы ширк немесе ол харам» деген секілді пікірлер тарап, көптеген дау-дамайдың туындауына себеп болуда. Осының салдарынан дінді сырттан оқып келген, кейбірінің ұлты да бөлек білгіш сымақтардан үйреніп жүрген жастарымыз қазақтың салт-дәстүрлеріне үрке қарап «Дәстүрді діннен жоғары қоймайық, шынында да ертең ақыретте сәлем салу серік қосу болып қалса не істейсіңдер?» деген секілді білімсіз, ешбір дәлелге сүйенбеген пікірлерді алға тартып, діннің қамын жеп жүргендей алаңдаушылық білдіруде. Осыған орай ҚМДБ сайттарында арнайы пәтуа беріліп, шариғат ілімдерін оқып келген білімді азаматтарымыз дәлелдерімен жауаптар беріп жатса да, уаххабилік идеологияның жұқпалы індетіне шалдыққан кейбір жастарымыз сол баяғы сырттан келген елдің дәстүрін, тұрмыс-салтының мән-мағынасын түсінбейтін «интернет шейхтарынан» сұрауға құмбыл тартып тұрады. Сондықтан осы мәселеге жауап бере кетейік.

Тәрбие-тәлімге толы қазақтың жақсы салттарының – бірі келіннің түскен шаңырақтың үлкендеріне иіліп сәлем салуы. Иіліп сәлем салып құрмет көрсеткен ибалы келінген өз кезегінде үлкендер «Өркенің өссін!», «Бақытты бол!», «Ұл тап», «Көп жаса, қарағым» деп жақсы тілек айтып, ризашылығын білдіріп, дұға тілейді.

«Келіннің сәлемінің қазақ үшін оның құндылықтарының сақталуындағы орны ерекше. Бұл салт-дәстүрдің, туыстық құндылықтарды анықтауыш ретінде, қала берді, қыздың жат жұрттағы, отбасындағы, әулеттегі орнын айқындайтын мәні бар және ол жалпы қазақ мәдени ерекшелігінің көрінісі. Келін өзінің сәлемімен, тек өзінің отбасы мүшелеріне ғана емес, сол әулеттің бірлігі мен ынтымағына да кызмет етеді. Келіннің сәлемі өз күйеуінің амандығы мен абыройына деген қатынасын көрсетеді. Сонымен қатар өз ерінің отбасы, әулетіндегі орнын да осы келіннің сәлемі анықтайды. Келін мен күйеуі арасында тату, тәтті неке, сүйіспеншілік пен құрмет болса, келіннің сәлемі де түзу болады. Осыған қарап, отбасындағы береке, ынтымақ, бірлік психологиясы орнығады. Жалпы келіннің сәлем салуы кең мағынада қазаққа ұлттығын сезіндіріп тұрса, тар мағынада, әулеттің туыстығы мен бірлігіне, қала берді өз отбасы ет жақындарының ынтымағына, өз күйеуінің абыройына қызмет етеді. Бұл дәстүрдің қазақтың ұлттық құндылығының сақталуы мен баяндылығына ықпал етері сөзсіз»[12].

Ендігі кезекте мәселеге шариғаттың өлшемдері тұрғысынан қарайық. Ең әуелі әуелі мына мәселені айта кетейік, иіліп сәлем салу әрекетінің өзі ақида мәселесі болмағандықтан, ол ширкке жатпайды. Өйткені Құран кәрімде Адам атаға періштелердің сәжде жасағандығы, Жүсіп пайғамбар түсінде өзіне аспандағы он бір жұлдыз, күн мен айдың сәжде еткендігін көріп, кейіннен сол көрген түсі шындыққа айналып бауырларының сәждеге иіліп сәлем берулері адамның алдында сәжде жасаудың өзінің серік қосуға жатпайтындығын білдіреді. Егер иіліп сәлем салу ширкке жататын болса, Алла тағала періштелеріне Адам атаға сәжде жасатпас еді. Сонымен қатар Жүсіп пайғамбар да бауырларының өзіне сәжде жасап, иілулеріне рұқсат етпес еді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, барлық пайғамбарлардың діні таухид, бір ғана Құдайға илануды білдіретін сенім жүйесі болып табылатындықтан, ақидалық мәселелерде алдыңғы пайғамбарларда ширкке есептелмейтін нәрселер, біздің шариғатымызда ширкке айналмайды. Сондықтан бұл мәселе ақидаға емес, шариғаттың харам немесе халал бөліміне жатады.

Екіншіден ислам шариғатында қандай да бір іс-әркететті «харам» деу үшін оған кесімді (қатғи нас), бұлтартпас дәлел қажет. Біздің «сәләф» бауырларымыздың осы мәселеге қатысты келтіріп жүрген мына екі хадисіне зер салып қарар болсақ, оның кесімді, нақты дәлелге жатпайтынын көре аламыз:

1. Имам Тирмизи риуаят еткен мына бір хадис: «Бір кісі Пайғамбарымызға (с.а.с.): Бізден бір кісі өзінің бауырымен яки досымен ұшырасқанда оған (сәлем берген кезде) иіле ме? – деді. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Жоқ», – деді. Ал оны құшақтап, (бетінен) сүйеді ме? – деп тағы да сұрақ қойды. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Жоқ», – деді. Ал қолын алып амандаса ма?-деді. Пайғамбарымыз: «Иә», – деп жауап берді[13]. Бұл жердегі хадистің сөздеріне зер салып қарар болсақ, иіліп сәлем беру харам деген нәтиже шықпайды. Өйткені Пайғамбарымыз (с.а.с.) құшақтау және бетінен сүюге қатысты сұраққа да «жоқ» деп жауап берген. Сонымен қатар, бұл хадисті әлсіз деген ғалымдар да бар. Сондықтан мағынасы кесімді емес, түрлі жорамалға ашық, оның не үшін, қандай жағдайда айтылғанын да білмей жатып, бір ғана хадиске сүйеніп қандайда да бір іске «харам» деп айтуға болмайды. Егер мәселені жан-жақты сараламай, бір-екі ғана хадиске негіздеп пәтуа беріле берсе онда «Сырттан келген адамға тұрып құрмет көрсету», «қабірлерді зиярат ету», «өлген адамның артынан жылау» және тағы басқа көптеген мәселерде кейбір хадистерді ғана негізге алып, оның түпкі мәні мен мақсатына үңілмей бір жақты асығыс шешім шығарған боламыз. Алайда мұсылман ғалымдары осы мәселелердің түрлі жағдайларда айтылуына орай, мұндай мәселелерге әр түрлі пәтуалар берген.
2. Сахаба Мұғаз ибн Жәбәл (р.а.) Шамнан оралған кезде Пайғамбарымызға (с.а.с.) сәжде жасайды. Ардақты елші (с.а.с.) оның сәжде жасауының мәнісін сұрағанда ол христиандардың өз дін басыларына осылай сәжде жасайтындықтарын, мұны өз пайғамбарларынан алғандықтарын айтқан кезде Алла елшісі оған: «Бұл – пайғамбарлаға жабылған жала. Егер біреудің екінші бір адамға сәжде жасауын бұйырар болсам, мойнындағы ақысына байланысты әйелдің күйеуіне сәжде жасауын бұйырар едім. Әй, Мұғаз, Алладан басқа ешкімге сәжде жасалынбайды!» – дейді[14].

Хадистен көріп тұрғанымыздай бұл жерде сәжде жасауға тыйым салынып тұр. Ал, біздің қазақы түсініктегі сәлем салу Құдай тағаланың алдында құлшылық мақсатымен иілуге қатысты сәждеге де, рукуғқа да жатпайды. Сондықтан оның харамдығына қатысты кесімді түрде келген ешқандай да дәлел жоқ.

Үшіншіден бұл – ислам шариғатындағы харам-халалға немесе ақида мәселесіне тікелей қатысы жоқ тұрмыстық мәселе. Ондай тұрмыстық мәселелер әр елдің өз тұрмыс-салт ерекшелігіне қарай шешіледі. Ислам шариғатында көптеген мәселелердің пәтуалырының әр түрлі болып келу себептерінің бірі де осында.

Төртіншіден кез келген мәселе ниетке қарай өзгереді. Мәселен, егер сіз намаздың өзін елге көрсету үшін оқысаңыз, ол құлшылығыңыз күнәға айналады, ал ішіп-жеу, ұйықтау секілді мәселенің өзін Құран мен сүннетке сай жасасаңыз ол іс-әрекетіңізге сауап аласыз. Осы тұрғыдан алғанда келіннің сәлем салуындағы ниеті құлшылық емес, ол тек қана құрмет көрсетуді білдіреді. Сондықтан оны «харам» немесе ширк деп айту негізсіз.

Келіннің иіліп сәлем салуы – қазақтың имандылығы, ибалылығы мен асылдығынан, үлкенді құрметтеп, кішіге ізеттілік көрсетуден туындаған, тәрбиеліәк мәні жоғары жақсы әдет-ғұрыптардың бірі. «Аллаға ғана сыйыну керек» деп сыйыну мен сыйлауды ажыра алмайтын осындай ора шолақ «діндарлардың» үлкенді және жалпы адамдарды сыйлау мен құрметтеуді ұмытып, Алланың ең қаламайтын ісі – тәкаппарлыққа бой алдырып жатулары, дін деген қастерлі ұғымның не кенін толық түсінбей жатып, «дін үшін» деп ойлап, сауатсыздықпен астамшылыққа барулары өкінішті-ақ. Мұсылманға көркем мінезділік қана жарасады. Өйткені ең соңғы Пайғамбардың (с.а.с.) жіберілуінің де негізгі мақсаты сол еді. Иман құлшылықты, ал құлшылық көркем мінезділікті қажет етеді.