Қазақ салт-дәстүрі мен ислам шариғатының үйлесімі

• Түркістан облысы, Түркістан қаласы

Кез келген халықтың мәдениеті, өмір салты, тұрмыс-тіршілігі мен ойлау жүйесінде діннің және соның негізінде қалыптасқан діни түсініктің алар орны ерекше. Ал қазақ халқының діни санасының қалыптасуында ислам дінінің, оның ішінде сүнниттік ханафи мәзһабының рөлі бір бөлек.

Әдет-ғұрыптың анықтамасы, діни дәлелдері, түрлері, шарттары мен фиқһтағы мән-маңызы секілді тақырыптар шеңберінде бөлек дәлел ретінде қолданылуына қатысты ең алғаш ауқымды еңбек жазған ханафи мәзһабының көрнекті ғалымы – Ибн Абидин (1198–1252/1783–1836). Ол өзінің «Мажмуғату әр-расаил Ибн Абидин» атты трактаттар жинағында «Нәшру әл-ғұрып» деген атаумен ғұрып тақырыбына ауқымды орын берген.

Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде маңызды рөл атқаратын салт-дәстүрлердің ислам тағылымы мен мұсылман ғұрыптарымен үйлесімін зерттеп, кең насихаттау – қазіргі таңда діни тұтастық пен ұлттық сананы қалыптастыру жолында жасалатын өте маңызды шаралардың бірі. Неге десеңіз қазіргі таңда қазақ мемлекетінің тұтастығына басты қауіп шеттен келген радикалды ағымдар әрекетінен туындап отыр. Қазақ халқының ғасырлар бойына қалыптасқан діни-рухани көзқарасы мен мәдени мұралары осы ағымдар тарапынан мансұқталуда. Қазақ қоғамы әртүрлі діни көзқарастарға бөлініп, топ-топқа жіктеле бастады. Бұл еліміздің діни тұтастығына қарсы бағытталып отырған үлкен қауіптердің бірі. Өкінішке қарай тарихы мен дәстүрін, ділі мен дінін жақсы білмейтін жастарымыздың көбі «таза ислам» ұранына алданып, діни радикалдардың арбауына түсуде. Кейбірі тіпті өз елін тастап, «жихадқа» (иә, бұл сөзді әдейі тырнақшаның ішінде айтып отырмыз) кетсе, енді бірі бұл елде ислам мүлдем болмағандай жергілікті жамағаттың діни дәстүрлерінің барлығын «бидғатқа балап», ширкке шығарды. Өз кезегінде ел бірлігі мен діни тұтастыққа қауіп төндіретін мұндай кері тартпа пікірлерге тосқауыл қоя білу үшін күш қолдану арқылы күресу жемісті нәтиже бермейді. Сондықтан да мұндай идеологиялық қатерлерге ғылыми тұрғыдан жауап беруіміз қажет.

Қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарының үйлесімін көрсету бір жағынан қазіргі таңда исламдық радикалдардың, екінші жағынан қазақты евангелизациялау саясасатын көздеген христиан миссионерлердің, сондай-ақ қазақ жеріндегі мұсылмандықққа тән мұраларды жоққа шығарғысы келетін өзге де ұмтылыстардың алдын алады.

 

Бесік

 

Бесік –қасиетті құранда аты аталған бұйым. Алла Тағала Иса пайғамбар туралы мынадай аят түсірген: «Сондай-ақ, ол бесікте де, ересек-егде шағында да адамдармен тілдеседі әрі ізгі жандардың бірі болады»[1]. Осы аяттағы «мәһд» деген сөзді көп тәпсіршілер «бесік» деп түсіндірген. Түсіндірмелі сөздіктерде бұл сөз «баланың тыныш ұйықтауы үшін әзірленетін арнайы орын» деп түсінідірілген. Ибн Ашур деген ғалым өз тәпсірінде аталмыш аятты түсіндіру барысында «мәһд» сөзіне мынадай анықтама береді: «Сандыққа ұқсайтын ағаштан жасалған, қақпағы жоқ бұйым. Ол – сәбидің сүт еметін шағында жататын орны. Құлап қалмауы үшін бала соған салынып қойылады», – дейді. Міне, бұл анықтама қазақтың мыңдаған жылдардан бері қолданып келе жатқан бесігіне өте ұқсас.

Мәриям анамыз Иса пайғамбарды босанғанда, көп кешіктірмей оны бесікке бөлеген деп айтуымызға болады. Өйткені елі оны күнәлі, азғын іс жасадың деп айыптап жатқанда, ол бір ауыз тіл қатпай, бесіктегі баланы нұсқады деген мағынадағы аятты Құраннан кездестіруге болады. Қашаған ақынның «Пайғамбарлар туғанда, Бесік болған бұл ағаш»[2] деп жырлауы да тегін болмаса керек.

Осының бәрін жақсы білген, дұрыс зерделеген ата-бабаларымыз сәбиді бесікке салуды ерекше дәстүрімізге айналдырған.

Түбектің түбіне күл салып қоятын, оның бір себебі бесікті тербеткенде нәрестенің зәрі шайқатылмау үшін, ал екіншісі оның күлге төгіліп, жылы бу шығарып тұру үшін.

Алдымен бесікті отпен аластап алады (бұл аластау ауадағы жағымсыз микробтарды өлтіру үшін қолданылған). Содан соң «тыштырма» жасайды (бесіктің түбек салынатын тесігінен балаларға тәтті үлестіріп беру осылай аталады). Бұдан соң нәрестені айналып-үйіріліп отырып бесікке бөлеп, оның үстіне ата-бабадан қалған сырт киім, ел тізгінін ұстар азамат болсын деп аттың тізгінін, ел арасында айбынды болсын деп, қамшы қояды. Қайсыбір жерлерде бесіктің үстіне жеті түрлі қадірлі, таза заттар жабады. Сонан соң бесікке салған әже оның үстіне жүрелеп тұрып, қолына қамшы ұстап, атпен шапқандай болады. Отырғандар: «Әже, қайда барасыз?» деп сұрайды да, әже оларға: «Меккеге барамыз», «Байдың аулына барамыз», «Жеті қат аспанға, Күн астындағы Күнікей қыздың аулына қыз айттырып барамыз!» тағы сол сияқты қызықты жауаптар қайтарады. Осылайша бесікке салу рәсімі ойын-күлкі, тамашамен аяқталады. Бесікке жабылған таза маталарды үй иесі отырғандарға, өздерінің орнына қарай үлестіріп, сыйға тартады. Осындай қуаныш үстінде «Бесік жыры» айтылады.

«Тазалық – иманнан»[3]деген хадис тұрғысынан келгенде, бесік баланы тазалыққа баулиды.

Бесік жырының айтылуы балаға деген дұға тілек, тұнып тұрған имандылыққа тәрбиелеу. Алаштың аңтаңгер ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров: «Бесігімде жатқанда-ақ берген білім»[4] дегенде бесік жырымен құлағына құйылған ана тілі мен ұлттық рухты меңзеген. Бесік жырында айтылатын сөздердің бәрі тұнып тұрған дұға тілек. Ешбір бесік жырында ұры бол, залым бол, жаман бол деген сөз кездеспейді.

Діни аңыздарда бесік жырын ең алғаш орындаған Хауа ана деп айтылады. Бірде ол егіз ұлын жұбата алмай, қиналып отырады. Сол кезде көктен жеті періште түсіп: «Алла, Алла, Алла», – деп, Алланың атын әдемі әуезге салып әндетеді. Әдемі әуенге елтіген Хауаның бөбектері жұбанып, тәтті ұйқыға кетеді. Ән анасына да ұнап қалады. Ол періштелерге: Маған да үйретіңдер, – деп өтінеді. Періштелер Хауаға жеті күн бойы әлди әуендерін үйретіпті.

Кейін Хауа ана өзінің барлық балаларын сол әнмен тербетуді әдетке айналдырады. Бұл әуез дами келе бесік жырына айналған екен. Қазақтағы «Әлди, әлди, әлди-ай» деп басталатын бесік жырының төркіні Хауа ананың «Алла, Алла, Алла-ай» деген әуеннен шыққан деседі.

«Менің балам осы ма?

Басында бақыт құсы ма?

Ғайып ерен қырық шілтен

Бөбегімнің досы ма?

Әлди, әлди, әлди-ай.

 

Лә иләһә иллалла,

Иллаллада пайда бар.

Мұхамбеттің үмбеті

Осындай бала қайда бар?

Әлди, әлди, әлди-ай.

 

Балам менің Жүсіптей

Болар ма екен келбетті?

Ажарың айдай толсын деп,

Иллалалап тербеттім.

Әлди, әлди, әлди-ай.

 

Ер Дәуіттей қайратты

Ұста болар ма екенсің?

Дос-жаранға айбатты

Нұсқа болар ма екенсің?

Әлди, әлди, әлди-ай.

 

Тақ Сүлеймен нәбидей,

Патша болар ма екенсің?

Халқың үшін қамданып,

Атқа қонар ма екенсің?

Әлди, әлди, әлди-ай.

 

Қазығұртқа кеп тоқтаған

Нұхтай болар ма екенсің?

Отбасыма орнаған

Құттай болар ма екенсің?

Әлди, әлди, әлди-ай.

 

Ымыранның ұлы Мұсадай

Досы болғын Құдайдың.

Қызыр ерсін қасыңа,

Тәңірден соны сұраймын.

Әлди, әлди, әлди-ай.

 

Ғайсадай нұр бітімің

Салих болар ма екенсің?

Хақтың жолын таныған

Ариф болар ма екенсің?

Әлди, әлди, әлди-ай.

 

Әзіреті Мұхаммед

Сәруары болған ғаламның.

Рахматының тамшысы

Нұрынан сен жаралдың.

Әлди, әлди, әлди-ай.

 

Әлди, бөпем, құт бөпем,

Бұл сөзімді ұқ, бөпем.

Лә иләһә иллала

Көкейіңе тұт, бөпем.

Әлди, әлди, әлди-ай»[5].

Бесік жырын айту дәстүрі қазір көмескі тартқан. Бұл туралы Бауыржан Момышұлы «Ұшқан ұя» кітабында: «… Ертексіз өскен бала – рухани мүгедек адам. Біздің қазіргі балаларымызға әжелері, не шешелері ертек айта бермейді. Содан қорқам. Менің қазіргі келіндерім немерелеріме бесік жырын айта білмейді. Бесікте жатқанда құлағына анасының әлди әні сіңбеген баланың көкірегі кейін керең болып қалмаса деп қорқамын. Ал менің кәрі апам Қызтумас маған ертекті көп айтатын, әлди әнді көп айтатын. Арада неше заман өтті! Қызтумас апамның сүйегі әлдеқашан қурап кетті, ал әлди ән айтқан үні әлі тұр құлағымда… »[6], деп жазады.

«Ел болам десең, бесігіңді түзе»[7] деген дана сөз тегін айтылмаса керек.

Әділбаева Шамшат Амангелдіқызы

 

Республикалық ақпараттық түсіндіру тобының мүшесі,